Թիթեռներ, թեփուկաթևավորներ (Lepidoptera, Linnaeus, 1758, հին հունարեն՝ λεπίς -ի սեռական հոլովով՝ λεπίδος՝ թեփուկ և πτερόν՝ թև բառերից), լրիվ կերպարանափոխությամբ զարգացող միջատների կարգ, որի ներկայացուցիչներին բնորոշ է առջևի և հետին թևերի վրա խիտ դասավորված խիտինային թեփուկների առկայությունը։ Տեսակների մեծ մասին բնորոշ է հատուկ մասնագիտացած ծծող տիպի բերանային ապարատը՝ կնճիթիկով, որը ձևավորվել է երկարացած ստորին վերջույթներից։ Թիթեռների ձևերն ու չափերը բազմազան են՝ 2մմ-ից^[1] մինչև 28 սմ^[2][3]։

Հայաստանում հայտնի է թիթեռների շուրջ 3000 տեսակ, որոնք տարածված են Դիլիջանի, Գուգարքի, Իջևանի, Ստեփանավանի, Գորիսի, Մեղրու, Կապանի անտառներում։ Թիթեռների մեծ մասը վարում են գիշերային կամ մթնշաղային կյանք։

Զարգացումն ընթանում է լրիվ կերպարանափոխությամբ՝ կազմված ձու, թրթուր, հարսնյակ և իմագո (հասուն միջատ) փուլերից։ Թրթուրը որդանման է՝ թերզարգացած փորային ոտիկներով, գլխիկի ծածկույթը կարծրացած է, բերանային ապարատը կրծող տիպի է և ունի զույգ մետաքսային գեղձեր, որոնց արտազատած հեղուկը օդի հետ շփվելիս վերածվում է մետաքսի թելիկների^[4]։

Թեփուկաթևավորների բրածո մնացորդները հայտնաբերվում են սկսած Յուրայի դարաշրջանից։ Ներկայումս թեփուկաթևավորները համարվում են միջատների ամենահարուստ կարգերից մեկը՝ 158000 տեսակով։ Տարածված են բոլոր մայրցամաքներում, բացի Անտարկտիդայից։

Միջատաբանության (էնտոմոլոգիայի) այն բաժինը, որը ուսումնասիրում է թիթեռները անվանվում է լեպիդոպտերոլոգիա կամ թիթեռաբանություն։

Թիթեռները կարևոր դեր են խաղում բնական էկոհամակարգերում, մասնակցում են փոշոտմանը և սննդային օղակներում ծառայում են որպես սնունդ։ Իսկ գյուղատնտեսության մեջ ունեն բացասական նշանակություն, քանի որ հաճախ թիթեռների թրթուրների սննդի հիմնական աղբյուրը մշակաբույսերն են։ Շատ տեսակների էգը մեկ օրում կարող է ձվադրել 200-600-ից մինչև 30 000 ձու։ Տնտեսական մեծ նշանակություն ունեն նաև մետաքսագործ թիթեռները, որոնցից ստանում են մետաքս։

Անվան ծագումը[խմբագրել]

Կարգի լատիներեն Lepidoptera անվանումը ծագել է հին հունարեն՝ λεπίς -ի սեռ. հոլով՝ λεπίδος՝ թեփուկ և πτερόν՝ թև բառերից։

Կարգը ստացել է թեփուկաթևավորներ անվանումը այն պատճառով, որ տեսակների թևերը պատված են ձևափոխված մազիկներով՝ թեփուկներով։

Հայերեն թիթեռ անվանումն առաջացել է գրաբարյան թիթեռն (հոգն.՝ թիթռունք) ձևից, որն էլ իր հերթին բնիկ հայկական բառ է և ծագել է հնդեվրոպական նախալեզվի pter- արմատից ^[5]։

Թիթեռների թևերի գունավորման ձևերը

Կիտրոնաթիթեռ (Gonepteryx rhamni)՝ պիգմենտային գունավորման օրինակ։	Սատիր Cithaerias pireta-ի թափանցիկ թևերը համարյա զուրկ են պիգմենտներից։	Մորֆո ամատոնտե (Morpho amathonte՝ օպտիկական գունավորման օրինակ։

Թեփուկաթևավորների պոլիմորֆիզմի ձևերը

Սեզոնային պոլիմորֆիզմ	Աշխարհագրական պոլիմորֆիզմ	Սեռական պոլիմորֆիզմ
Araschnia levana. Վերևում գարնանային սերունդն է Araschnia levana f. levana. Ներքևում՝ ամառային սերունդը Araschnia levana f. prorsa.	Ornithoptera priamus urvillianus-ի արուն (վերևի նկարում). Ornithoptera priamus poseidon-ի արուն (ներքևի նկարում).	Ornithoptera croesus Արուն (վերևում) և էգը

 

Սեռական դիմորֆիզմը Orgyia recens-ի մոտ. թևավոր արուն և անթև էգը